piątek, 25 lutego 2011

Czytanie ikony

J. Amerek
W ramach wykładów Akademii 30+ na Uniwersytecie Gdańskim pani prof. dr hab. Elżbieta Mikiciuk dała nam bezcenne wskazówki, jak czytać ikonę. Ikona to malowane słowo, także ikony się pisze. Ikona „uobecnia” Stwórcę, jest miejscem teofanicznym, miejscem jego obecności, na ikonę się nie tyle patrzy, ile z nią obcuje.
Wyróżnia się następujące poziomy czytania ikony:
  • literalny,
  • symboliczny,
  • teologiczny,
  • kontemplacyjny.

Pani profesor przywołała pojęcie „ikonoklazm”. Jest to słowo bizantyjskie oznaczające „kruszenie/łamanie obrazów”. Ikonoklazm to ruch zapoczątkowany w VIII wieku, najsilniej przez wyznawców islamu, którzy stanowczo sprzeciwiali się bałwochwalstwu. Chrześcijanie szybko poparli ten ruch przywołując przykazania Starego Testamentu, w szczególności drugie przykazanie prawa Mojżeszowego, które brzmi:

„ Nie będziesz czynił sobie rzeźbionych wizerunków i nie będziesz oddawał im czci”.

Święty Jan Damasceński (ok. 675-749) sprzeciwiał się temu ruchowi twierdząc, że nie oddaje się czci obrazom, że poprzez obcowanie z wizerunkiem wpływamy na przeżycie duchowe. Tłumaczył, że człowieczeństwo wyraża się zarówno w duchu, jak i w ciele. Poprzez fizyczne przeżywanie boskości wpływamy na przeżycie duchowe. Bóg wszechwiedzący dlatego zesłał nam Swojego Syna, który  poprzez Metamorphosis (przemienienie na górze Tabor) oraz Kenosis (ogołocenie na górze Kalwarii) jest z nami obecny poprzez Swojego Syna.
Mandylion z Edessy

Dalej, podczas wykładu, usłyszeliśmy o legendzie o królu Abgarze. Legenda opowiada o tym, że sam Jezus, jeżeli nie mógł dotrzeć do potrzebujących jego pomocy przesyłał w zamian swój wizerunek. A było to tak: król Abgar zachorował na trąd. Wysłał swojego powiernika, Annaniasza, do Jezusa z prośbą o przybycie i wyleczenie z choroby. Jezus odparł, że nie może udać się do Edessy, do króla Abgara, gdyż zmierza przed oblicze Ojca i po wniebowstąpieniu niezwłocznie wyśle Tadeusza, ucznia swojego do Abgara. Tadeusz z pewnością go wyleczy. Jednak wysłannik Annanniasz, który miał  talent malarski, postanowił nie wracać bez namalowanego przez siebie wizerunku Jezusa. Nie udawało mu się jednak namalować twarzy Jezusa, gdyż ta wciąż się zmieniała. Widząc to,  Jezus przyłożył do twarzy lnianą chustę i wręczył ją Annanniaszowi mówiąc, by zaniósł ją do swego pana. Na chuście odbił się wizerunek Jezusa. Abgar cudownie ozdrowiał napawając się widokiem świętj twarzy.

Poprzez tę legendę dowiedzieliśmy się o „ACHEIROPOIETOS”, znaczy to wizerunek w cudowny, nie ręką ludzką sposób uczyniony, taki, który „spadł z nieba”. Wizerunek, który miał otrzymać król Abgar od samego Chrystusa znajduje się w klasztorze Św. Katarzyny na Synaju.  Jest to ikona Świętęgo Oblicza z Mandylionu (mandylion=chusta).


Veraicon  - Święta Weronika
Hans Memling Veraicon





















VERAICON to chusta Św. Weroniki także z wizerunkiem Chrystusa odbitym podczas ocierania przez Św. Weronikę twarzy Chrystusa z potu w drodze na Golgotę. Jest to także ACHEIROPOIETOS.



Święte Oblicze całun z Monoppello
Innymi przykładami tradycji VERAICONU są Całun Turyński i Święte Oblicze – całun z Monoppello we Włoszech.
Pierwszym autorem ikon był Święty Łukasz.

Chrystus Pantokrator

Chrystus Pantokrator - klasztor Św. Katarzyny na Synaju
Jedna z najstarszych zachowanych ikon jest to ikona Chrystusa Pantokratora z VI wieku znajdująca się w klasztorze Św. Katarzyny na Synaju.
Z pisaniem ikon wiążą się następujące pojęcia:
  • asystka – cienkie, złote paski występujące w szatach
  • bliki – malowanie złotem i srebrem,
  • nimb (łac. obłok, chmura) – często złota, świetlista otoczka wokół głów świętych
  • mandorla (wł. migdał) –aureola otaczająca całą postać np. Jezusa
  • kolory żółty i złoty – ozn. obecność światła Bożego,
  • chiton – płaszcz
  • himation - prostokątny kawałek tkaniny służący za pelerynę,
  • maforion szal okrywający głowę i całą postać, często w przedstawieniach Matki Bożej.
Pani profesor mówiła również o sposobie ukazania postaci, np. TROJERUCZNA (Trójręczna) MARYJA – trójręczna Maria. Trzecia ręka odnosi się do cudu przywrócenia przez Matke Boską odrąbanej dłoni Jana Damasceńskiego.
Matka Boska Częstochowska -Hodegetria
HODEGETRIA – przedstawienie Marii trzymającej na lewym ramieniu małego Chrystusa, prawą dłonią wskazująca na niego, jako Zbawiciela i Drogę. Matka Boska Chęstochowska z Jasnej Góry jest ikoną w typie Hodegetrii.(z jęz. grec.: Hodegetria - ta, która wskazuje drogę).

Eleusa
Matka Boska  jest też przedstawiana jako ELEUSA (Matka Boża Czuła, do policzka której tuli się Dzieciątko).

Matka Boska (Hodegetria) otoczona KLEJMAMI
Ikony zawierają często małe kompozycje (KLEJMY) z samodzielnymi tematami okalające główne przedstawienie.

Wizerunek na ikonie charakteryzuje się dużymi, wyrazistymi oczami, długim wąskim nosem i wąskimi ustami, czoło jest wysokie i rozszerzające się. Wizerunek jest pozbawiony cielesności i perspektywy – jest to czynione celowo. Odbiorca ma być natchniony do przeżywania duchowego, poza cielesnego. Ikona jest obecnością ducha. Ikonę czci się, całuje i kłania przed nią, gdyż uosabia obecność świętości. Pobudza ona do modlitwy. Wierni nie modlą się do ikony a poprzez nią. Pani profesor użyła określenia „ikona modli się sama”. Obcowanie z nią jest przeżyciem mistycznym.

Pisanie ikon to proces święty, który odbywa się wedle utrwalonych zasad. Mogli je tworzyć jedynie uprzywilejowani mnisi, którzy pościli przed przystąpieniem do pracy. Ikony były pisane na klęczkach i w głębokiej modlitwie. Tworzono je na podstawie Hermenei – podlinnika, czyli podręcznika zawierającego wzorce tworzenia ikon, a także rady dotyczące technik i materiałów do tworzenia oraz zalecane, krótkie teksty opisujące przedstawienia na ikonie. Najsłynniejsza jest Hermeneia ze Świętej Góry Atos autorstwa Dionizego z Furny. Zawiera ona wzorce oficjalnie zatwierdzone przez cerkiew. Gotowe dzieło nie jest ikoną dopóki nie zostanie wyświęcone w cerkwi.

Na zakończenie przytoczę wymienione przez panią profesor Mikiciuk dwa cytaty. Pierwszy Fiodora Dostojewskiego: „Piękno zbawia świat”, drugi Jerzego Nowosielskiego - tak się złożyło, że Jerzy Nowosielski (jeden z najwybitniejszych współczesnych pisarzy ikon) zmarł w poniedziałek poprzedzający piątkowy wykład prof. Mikiciuk – powiedział on kiedyś:
„Sztuka to wchodzenie do piekła, by je zbawić”.


 Tekst: Jola Kryda 

1 komentarz:

Anonimowy pisze...

Bardzo piekny tekst.Ułatwia czytanie ikon